Geef jongeren tijd en ruimte - Joke J. Hermsen in De Morgen, 12.03.2014

‘Het grootste gemis van Europa is een vooruitgangsgedachte, waardoor twijfel, angst en mistroostig economisch conservatisme regeren,’ stelde Jonathan Holslag twee weken geleden in deze krant. Een solide economie vraagt om bewuste consumenten, beweert hij ook. En die verkrijg je via empathie. Hij is niet de enige die zich daarop richt. Als je luistert, hoor je de vraag om bevlogenheid, betrokkenheid en nieuwe ideeën in onze samenleving steeds vaker. De filosofe en schrijfster Joke J. Hermsen biedt een antwoord.

Hermsen publiceerde in 2010 Stil de tijd. Het is een filosofisch traktaat, bepaald geen lichte kost, en toch kreeg het enorme bijval. Hermsen onderbouwt filosofisch waarom de mens rust nodig heeft. Neemt hij die niet, dan gaat hij over de kop (zoals blijkt uit alle burnouts en arbeidsongeschikten). Bijna 70.000 exemplaren werden van het boek verkocht en bijna 400 lezingen hield Hermsen erover, en over het kleine vervolg, Windstilte van de ziel.

In het zojuist verschenen Kairos. Een nieuwe bevlogenheid zoomt ze aan de hand van de Griekse God Kairos in op wat we die andere tijd dan de kloktijd noemen en waarom het zo belangrijk is daarop te focussen voor het vinden van een nieuw begin en nieuwe mogelijkheden. Voor een revolutie op alle vlakken, kortom.

Waarom juist nu?

Er vinden nu grote veranderingen plaats op technologisch, sociaal en ecologisch gebied, die vragen om de juiste handelingen en beslissingen. Ook moeten we nadenken hoe we deze planeet voor onze kleinkinderen leefbaar houden. Niet alleen de fysieke aarde, de energiebronnen en de ecologische omstandigheden, maar ook de wereld die we delen en waar de menselijke maat vanwege het tijd is geld principe, het tijdsgebrek en de technostress nogal onder druk is komen te staan.

Toen ik op de Belgische televisie werd geïnterviewd voor Stil de tijd, werden er filmpjes getoond van stiltelounges bij bedrijven. Medewerkers kunnen zich er met een kladblokje terugtrekken uit de rumoerige kantoortuin. Een mooi initiatief, want mensen hebben stilte en rust nodig om zinnige vragen te stellen en tot ideeën te komen.

Ik zie een groeiende behoefte aan verstilling en verdieping. De tijden van het oppervlakkig en gemakzuchtig consumentisme lijken voorbij. Reflectie en bezinning, dát is het nieuwe verlangen. We weten nog niet goed hoe we dit in onze levens moeten inbouwen, maar we beseffen al wel de noodzaak ervan. Dit boek probeert dat besef van een filosofisch fundament te voorzien. Kairos is behalve het andere gezicht van de tijd ook de god van het geschikte moment en de juiste kans en gelegenheid. Het is de tijd die we ervaren als we niet door de kloktijd opgejaagd worden. Binnen het Kairos-interval, dat je ook met het psychologische begrip ‘flow’ kunt vergelijken, zijn we in staat een andere weg in te slaan. Kairos is creativi-tijd. Rust en aandacht, maar ook een zekere alertheid van de geest en een goede timing zijn voorwaarden om in dat interval te geraken.

Wordt zo’n verhaal niet snel zweverig?

Er is niets zweverigs aan. We móeten immers wel iets doen, zo simpel is het. We kunnen niet op deze voet verder. Het hyperkapitalisme indammen doe je niet door je erbij neer te leggen. We zullen ons bewuster moeten worden van ons cynisme en consumentisme, zodat we meer zijn dan de zes woordjes waartoe Jonathan Franzen ons in Vrijheid reduceert: ‘ikke, ikke, ikke, kopen, kopen, kopen’. We moeten proberen onze kinderen iets anders voor te houden.

Mijn indruk is dat het vooral de veertig plussers zijn die vasthouden aan een overwegend nihilistisch en hedonistisch wereldbeeld. Hun kostje is immers al gekocht. Ze zitten veilig op hun posities en kunnen zich die levenshouding permitteren. Ze beogen geen verandering. Er worden terecht veel cultuurpessimistische pamfletten gepubliceerd, onder meer van Dirk De Wachter en Paul Verhaeghe, maar het is nu ook tijd voor een ander geluid. In mijn boek laat ik met Hannah Arendts gedachtegoed zien dat de mens bij uitstek degene is, die het nieuwe kan voortbrengen. Zij typeert de mens als initium. Een beginner. Het verliezen van het vermogen opnieuw te kunnen beginnen staat in haar werk gelijk aan het verliezen van het geloof aan de menselijkheid.

De jongere generaties wensen zich niet bij dat ongeloof neer te leggen. Die willen uiteraard wél verandering. De mogelijkheden daartoe liggen al in het heden te sluimeren, als je daar oog voor hebt. Je moet je aandacht erop richten, en tegelijkertijd nieuwe principes formuleren. Zonder nieuwe beginselen is er geen nieuw begin mogelijk. Je moet de mogelijkheden als het ware uit de steen van het heden beitelen, en het gereedschap wat je daarvoor gebruikt is een nieuwe visie of een nieuw vergezicht. Ik vind het mijn plicht om de nieuwe generatie daarvoor enkele filosofische instrumenten aan te reiken. Ik heb dit boek daarom aan mijn kinderen, Rodante en Sebald, opgedragen. Zij moeten het straks immers gaan doen.

U maakt zich erg druk over het onderwijs.

Ja, beslist, ik kom uit die sector en zie het fout gaan, terwijl daar de basis voor onze toekomstige samenleving wordt gelegd. Door de meritocratische en neo-liberale geest worden kinderen steeds meer getoetst op punten en prestaties. Ook wordt het tempo steeds meer opgevoerd. Maar denken kost tijd. Bildung kost tijd. We moeten de nieuwe generatie voldoende tijd en ruimte geven om hun geest en creativiteit te ontwikkelen.

Ook de rol van de docent is sterk veranderd; hij of zij is meer coach dan leraar. De zelfstandig op hun beeldschermen werkende leerlingen moeten de leerstof zelf oproepen, en krijgen deze niet meer in de vorm van een betoog of verhaal gepresenteerd. De klassieke docent rangschikte de feiten tot een verhaal. Dan leren kinderen luisteren en interpreteren, wat hun retorische vaardigheden aanscherpt. Ze leren dan ook dat een feit op zich niet bestaat, maar dat er altijd sprake is van een context en van een interpretatie. Doordat ze tevens leren dat er verschillende duidingen van de feiten mogelijk zijn, al naar gelang de persoon en de sociaal historische context, leren ze hiermee ook de pluraliteit van onze samenleving kennen. Pluraliteit is volgens Hannah Arendt de basis van onze democratie. Als leerlingen alleen maar door de industrie geprepareerde formats op hun ipads aangeleverd krijgen, zal die kunst van het interpreteren verloren gaan en daarmee komt ook de pluraliteit van de mensheid in gevaar.

De moderne mens is een conformist gericht op vermeerdering van zijn comfort, terwijl hij innerlijk leeg is, zo stelt Nietzsche en suggereert u ook. Hoeveel mensen vinden dat van zichzelf?

De vraag is hoeveel mensen zich daarvan bewust zijn. Je kunt geleefd worden door de commercie van de consumptie-industrie zonder dat je er erg in hebt. Er wordt ons voorgehouden dat je geluk kunt kopen. Het levert wellicht een kortstondig geluksmoment op als je het nieuwste model iphone aanschaft, maar is het niet absurd dat mensen met elkaar op de vuist gaan als ze voor de winkel staan te wachten op een model waaraan een paar functies zijn toegevoegd?

Ik bestrijd uiteraard de gedachte dat vervulling te vinden is in consumptie. En ik ben heus niet de enige. De kerken zijn leeggestroomd, maar de kloosters stromen vol, de retraites en stilte-oorden zijn volgeboekt. Je kunt het zo gek niet bedenken of er is een slow-beweging voor. Men snakt naar vertraging. Men heeft ook behoefte aan wat Peter Sloterdijk ‘verticale spanning’ noemt. Want we beseffen heel goed dat iets ons ontbreekt, zoals Brecht schreef: ‘Etwas fehlt'. We proberen dat ‘iets’ op te vullen met nog meer gadgets en tablets, maar die voldoening blijkt snel te vervliegen, waardoor onze hebzucht verder wordt opgestuwd. Wat ontbreekt, heeft te maken met onze ervaring van innerlijkheid, van bezieling, van een dieper gelegen zelf. Daar kun je niet zomaar de vinger op leggen. Daar moet je ontvankelijk voor leren worden. Kunst, literatuur, muziek, maar ook mijmeren, meditatie of dagdromen leiden ons daar naartoe.

Waarom niet gamen of internetten?

Op het moment dat het scherm aangaat, sluit je de weg naar binnen af. Het is input die van buiten op je afkomt. Dat kan prachtige input zijn, maar deze wakkert het eigen denken of de verbeelding niet of nauwelijks aan. De econoom Nicolas Carr schreef daarover. Hij was een internetadept van het eerste uur. Vroeger was hij een diepzeeduiker, vertelt hij, en kon hij helemaal opgaan in boeken. Door het jarenlange zappen en surfen op internet, voelt hij zich nu een oppervlakkige jet-skiër, voor wie het al een probleem is om een tiental pagina’s te lezen. Het probleem is dat ons brein op den duur geneigd is ons zappende gedrag te imiteren. Het wil voortdurend nieuwe input. Daarom kunnen we moeilijker onze aandacht ergens langdurig op richten. En dat heeft zowel gevolgen voor onze creativiteit als voor ons sociale vermogens. Als een kind te lang gamed, merk je dat direct.

Hoe dan?

Te langdurig gamende kinderen kampen met stresssymptomen zoals slapeloosheid, depressiviteit en verminderde empatische vermogens. We moeten de juiste maat, een andere betekenis van Kairos, ten aanzien van de technologie zien te vinden. De filosoof Günther Anders voorspelde vijftig jaar geleden al dat de technologie ons anders de baas wordt. De technologische ontwikkelingen gaan zo snel, dat we onvoldoende tijd krijgen en nemen om ons af te vragen wat deze werkelijk met ons doen. Als je die vraag niet stelt, gaat de techniek met jou aan de haal, en ja,  ‘dann war der Mensch einmal’, zoals Anders schreef. Op terrasjes zie je mensen meer communiceren met hun telefoon dan met de mensen naast wie ze zitten. In Nederland stijgt het aantal beeldschermverslaafde jongeren zo snel, dat er de afgelopen jaren al meerdere afkickklinieken zijn geopend.

Maar hoe pluk je een kind van het beeldscherm?

Als filosoof kan ik enkel proberen een bewustzijn te kweken over de impact van technologie voor al die ouders die zelf ook nogal vermoeid zijn. Ze voeren iedere dag al discussies over het eten en de bedtijd, en dan moeten ze ook nog eens gaan strijden over de duur van het beeldschermgebruik. Dan kies je liever voor een glaasje wijn aan de keukentafel, terwijl je kroost zoet voor de buis zit. Het is begrijpelijk, maar ook zorgelijk. Mijn zoon geeft bijles aan een jongen die ook veel gamed en hij probeert hem steeds aan het lezen te krijgen. Want lezen heeft een positieve invloed op de ontwikkeling van alle cognitieve en creatieve vermogens. Als je een boek leest, verlaagt bovendien het stressniveau. Tien minuten lezen per dag brengt het stressniveau al terug met 70 %. Dat kan niet breed genoeg worden uitgemeten.

Games zijn uiteraard bijzonder knap gemaakt, maar ze vragen te weinig van de eigen verbeelding. Je wordt hoofdzakelijk op behendigheid en snelheid getraind. Het belangrijkste effect van gamen schijnt een vergroting van het gebied in het brein te zijn dat de duim bestuurt. Nou, hoera. Maar als je leest gebeurt er zoveel meer.

‘De roman als kuuroord,’ luidt een van uw hoofdstukken.

De hele kunst is een kuuroord. Kunst prikkelt de verbeelding en leert je ook in anderen te verplaatsen. Je kunt ervan in verwarring raken of er juist door bezield raken. Dankzij de aandacht en concentratie die je ervoor moet opbrengen, kom je in het interval van Kairos terecht. Dan voelt de tijd niet langer als een gebrek maar als een ruimte om je heen. Kunst inspireert als het goed is tot deze reflectie en bezinning, waardoor je ook de innerlijke dialoog met jezelf aangaat. We vergeten zo vaak wat langer bij ons zelf en bij de wereld stil te staan. Toch kan alleen die betrokkenheid op je zelf en op de wereld zorgen voor een nieuwe blik, voor nieuwe inzichten. De kunst en de literatuur kunnen ons hiertoe als geen ander inspireren. Dus moeten we zelf het goede voorbeeld geven. Hoe kun je van kinderen verwachten dat ze gaan lezen, als je het zelf niet doet? Dus moet je kinderen verhalen vertellen vanaf dat ze in de wieg liggen tot ze zelf kunnen lezen. Niet dat lezen de oplossing is voor ál onze problemen, maar je kunt je nog zo rot voelen, als je een uur een goed boek leest, staat alles in een ander perspectief. En dat is precies wat we nodig hebben.

Joke J. Hermsen, Kairos. Een nieuwe bevlogenheid, De Arbeiderspers, 312 blz., € 19,95